Uit het voorwoord:

Wat hebben de pathologische, zelfschadende rituelen van dwangpatiënten, of de starre routines van autisten, gemeen met algemeen aanvaarde, culturele rituelen, zoals offerrituelen, festiviteiten, uitvaartceremonies, herdenkingen, inwijdingen, omgangsvormen, kinderritueeltjes, etc.? En wat hebben de laatste onderling gemeen? Bepaald een uitdagende vraagstelling, die in 1907 en later door Freud al eens was geëxploreerd (dwangneurose vs. erediensten), maar niet op een manier die velen overtuigd heeft. Dit beknopte boekje is een poging om het anders, en hopelijk beter, te doen.

….

Het boek is meer wetenschappelijk dan populair-wetenschappelijk van opzet, ook al doordat het toewerkt naar een hoog abstractieniveau, maar door de vele voorbeelden en het vermijden van jargon is het toch goed leesbaar voor de in psychologie en antropologie geïnteresseerde ontwikkelde leek. Daaraan draagt ook het vermijden van overbodige referenties.

Inleiding

In dit essay wordt het fenomeen ritualisering van gedrag geanalyseerd. Gedrag is geritualiseerd, als het moet voldoen aan regels die niet rationeel en praktisch zijn. Het aan regels voldoen op zich is het punt niet, want dat gebeurt ook in het volgen van een recept of montagehandleiding. Het gaat erom dat de gedragsvoorschriften hetzij arbitrair lijken, hetzij van sterk symbolische aard, of beide. Bovendien moeten de voorschriften vaak vrij strak of zelfs star opgevolgd worden.

Mijn interesse in rituelen in het algemeen komt voort uit wetenschappelijke nieuwsgierigheid naar dwangneurotische rituelen en het rituele karakter van veel dwangmatig en autistisch gedrag. Deze zullen dan ook de meeste aandacht krijgen. Maar eenmaal bezig zijnde met het onderwerp, werd interessant waarom er ook in heel andere situaties rituelen vertoond worden - met een heel andere achtergrond en functie -, en waar dan de gelijkenis met pathologische rituelen op berust.

Eerst wordt ritueel gedrag in het algemeen geanalyseerd en vervolgens worden soorten rituelen onderzocht op hun bijzonderheden, motivatie en functie. Die zullen alle drie blijken te verschillen voor de diverse soorten rituelen, en dat is de basis voor de hoofdstukindeling. De meeste aandacht zal uitgaan naar dwangneurotische rituelen, gevolgd door normaal ritualisme bij jonge kinderen, en rituele aspecten van autistisch resp. dwangmatig gedrag (gedrag typerend voor de dwangmatige persoonlijkheid). De gedragsvoorschriften lijken hier nogal arbitrair te zijn en de rituelen vaak een privéaangelegenheid, reden om de betreffende hoofdstukken te groeperen als deel I.

Deel II betreft voornamelijk gemeenschapsrituelen, vaak ceremonies genoemd. De gedragsvoorschriften hier zijn veeleer geënt op mythen en/of op de dominante godsdienst, en/of op een symbolische functie van het betreffende gedrag (bijvoorbeeld herdenkingen, inwijdingen). Ze lijken vaak een belangrijke functie te vervullen voor de betrokken individuen en/of voor de gemeenschap als geheel.

De diverse inzichten zullen in het voorlaatste hoofdstuk samengevat worden en in het laatste hoofdstuk geïntegreerd worden tot een algemene theorie over ritualisering (deel III).

Uit het laatste hoofdstuk: Conclusie

Tot ritueel gedrag nemen mensen hun toevlucht als instrumenteel of hedonistisch gedrag niet beschikbaar, onmogelijk, ontoereikend of niet zinnig is, of ondanks zijn ogenschijnlijke functionaliteit gevoelsmatig blijft falen. De mens neemt dan zijn toevlucht tot vanuit instrumenteel of hedonistisch oogpunt arbitrair gedrag, dat echter vanuit symbolisch oogpunt of vanuit een mythe niet arbitrair hoeft te zijn. Als zodanig vervullen diverse rituelen, of een lichte ritualisering van op zich niet-rituele activiteiten, een belangrijke functie voor het individu en/of de gemeenschap. Het meest problematisch zijn ze in de psychopathologie, waar ze ontstaan als de normale gedragsregulatie ondermijnd wordt door continue negatieve feedback, door aansturingproblemen, of door ontwikkelingstoornissen. Dan kunnen ze in een negatieve feedbackloop raken, waarbij het gedrag doldraait.

Inhoudsopgave (beknopt)

Inleiding	1

1. Instrumenteel vs. ritueel gedrag	2


Deel I: Rituelen op basis van arbitraire regels	8

2. Rituelen als magische bezwering	9
2.1 Onvoldoende greep als achtergrond	9
2.2 Arbitrair in plaats van functioneel	10
2.5 Bijgelovig gedrag bij topprestaties	14
2.6 Dwangneurotische bezweringsrituelen	16

3. Ritualisering in reactie op een onvolledigheidsgevoel	18
3.1 Het hardnekkige gevoel van onvolledigheid of onvrede bij dwangpatiënten	18
3.2 Verschuiving van het doelstreven naar bijkomstigheden	19
3.4 Een ordeningsritueel met complexe achtergrond en functie	24
3.6 Een gebrek aan betrokkenheid als bron van de beleving van onvolledigheid	27

4. Ritualisering op basis van doelgerichtheidtekort	30
4.1 Verstrikking in bijzaken en doelvervreemding	30
4.3 Verregaand gerichtheidsverlies op directere gronden	34
4.5 Rituelen met een spelfunctie	39

5. Ritualiseren voortvloeiend uit een ontwikkelingsfase	43
5.1 Ritualisme in de kindertijd	43

6. Ritualiseren o.i.v een ontwikkelingsstoornis: autisme	49
6.2 Minder ontwikkelde en parate context voor waarnemen en oordelen	51

7. Ritualiseren o.i.v een ontwikkelingsstoornis: de dwangmatige	54
7.2 Interpretatie van het dwangmatig gedrag	55


Deel II: Rituelen op basis van symbolen of mythen	62

8. Rituelen rondom een positieve discontinuïteit	63
8.1 Nieuwe levensfasen	63
8.2 Maatschappelijke hoogtepunten	66

9. Rituelen rondom negatieve discontinuïteit	69
9.1 Rouwplechtigheden	69
9.2 Afscheidsrituelen als verwerking belemmerd is of dreigt te worden	70

10. Inwijdingsriten	76
10.1 Toetredingen	76
10.2 Initiatieprocedures in de puberteit/adolescentie	77

11. Gemeenschapsrituelen	84
11.1 Rituelen die het gemeenschapsleven bevorderen	84
11.2 Rituelen die het gemeenschapsleven stroomlijnen (omgangsvormen)	86
11.3 Rituelen rondom feestelijke momenten	89

12. Offerrituelen	91
12.1 Het mensenoffer bij de Azteken	91
12.2 De Eucharistie in de katholieke mis	93
12.3 Het berenoffer bij Noorse volkeren	97


Deel III: Integratie van de gezichtspunten	100

13. Samenvatting van de besproken rituelen	101

14. Een theorie over ritualisering van gedrag	107
14.1 De essentiële kenmerken van rituelen	107
14.2 Motivatie tot ritualisering	108
14.3 Manieren om te ritualiseren	111
14.4 Functievervulling, effectiviteit	114
14.5 Mate van starheid	117
14.6 Functievervreemding van rituelen	117

Klik hier voor een inkijkexemplaar (selectie passages). Gebruik de terugkeerknop van de browser om naar deze pagina terug te gaan.

Klik hier voor de volledige inhoudsopgave.

Klik hier voor de index van namen.

Klik hier voor de hoofdpagina van FZP-press.

Het boek is verkrijgbaar bij de boekhandel en bij de internetboekhandels.

Om het boek rechtstreeks te bestellen, stuur een e-mail naar info@fzp-press.nl onder vermelding van: Bestelling Ritueel gedrag, alsmede van uw naam en adres. Geen verzendkosten.
Lezers van mijn artikel in De Psycholoog kunnen bij hun bestelling vermelden “Ontgroening”, voor een korting.